آلنوش طریان؛ نخستین زن فیزیکدان، و «مادر ِنجوم ایران» را بشناسیم

آلنوش طریان، در  18 آبان سال 1299 خورشیدی (1920 میلادی) در یک خانواده ارمنی در تهران متولد شد.

پدر آلنوش، آرتو طریان در جلفای اصفهان و مادرش، وارتو طریان در تبریز چشم به جهان گشود. آرتو طریان دانش‌آموخته بازیگری و نمایش از مسکو و پایه‌گذار دومین مرکز آموزشی هنرهای دراماتیک و تئاتر در ایران بود. پدر طریان پاره‌هایی از شاهنامه را به زبان ارمنی بازگردانی کرده بود. و مادرش وارطو با نام هنری «لالا» نخستین زن ایرانی ارمنی بود که شعرهای فارسی را دکلمه کرد و نخستین بانوی ایرانی که نمایشنامه‌ای را کارگردانی کرد.

آلنوش اما راه پدر و مادرش را در هنر پی نگرفت و به دنبال فیزیک رفت. او در خاطراتش گفته‌است: «من به پدرم گفتم می‌خواهم کاری کنم که از عهده هرکسی بر نیاید. از بچگی دیده و شنیده بودم که چطور مردم مثلاً می‌گویند: دخترها نمی‌توانند ریاضی بخوانند یا فلان کار را انجام دهند و این همیشه باعث آزردگی من می‌شد و می‌خواستم ثابت کنم که دختر یا پسر بودن فرقی ندارد و اگر انسان استعداد و پشتکار کافی داشته باشد، از عهده هر کاری بر می‌آید و ثابت هم کردم».

آلنوش طریان در شش سالگی وارد مدرسهٔ ارمنیان تهران شد و نه سال در آنجا تحصیل کرد. سپس برای تکمیل تحصیلات دورهٔ متوسطه، به مدت دو سال نیز در مدرسهٔ انوشیروان دادگر به تحصیل پرداخت. وی در این مورد می‌گوید: «در آن زمان، در مدارس ارمنیان تنها تا کلاس نهم تدریس می‌شد و من پس از اتمام دورهٔ نه ساله در مدرسهٔ ارمنیان، برای تکمیل تحصیلات به مدت دو سال به مدرسهٔ انوشیروان دادگر، که متعلق به زرتشتیان بود، رفتم. دلیل انتخاب این مدرسه هم نزدیک بودن آن به منزل ما بود».

برای ادامه تحصیل وارد دانشگاه تهران شد

خانم طریان در سال ۱۳۲۶ مدرک لیسانس خود را در رشته فیزیک از دانشکده علوم دانشگاه تهران گرفت و پس از مدتی به عنوان مسئول آزمایشگاه فیزیک در همان دانشکده مشغول به فعالیت نمود.

وی به زبان‌های فارسی، ارمنی و فرانسوی تسلط داشته و با ترکی و انگلیسی آشنایی داشت.

پس از تلاش بی‌نتیجه برای متقاعد کردن استادش (محمود حسابی) برای کمک به اعزام وی به خارج از کشور، در تابستان ۱۳۲۸ به تشویق پدر و با هزینه شخصی خود به بخش فیزیک اتمسفر دانشگاه پاریس رفت.

برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت

خانم طریان دانشنامه دکترای دولتی خود را از دانشکده علوم دانشگاه سوربن فرانسه در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶) اخذ کرد. او بعد از فارغ‌التحصیلی در رشته دکترای فیزیک از دانشگاه سوربن پاریس، به ایران بازگشت و برای خدمت به کشور، پیشنهاد کرسی استادی دانشگاه سوربن را رد کرد. وی پس از بازگشت به ایران، به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت و با سمت دانشیار فیزیک رشته ترمودینامیک در گروه فیزیک مشغول به کار شد. وی در سال ۱۳۴۳ در همین دانشگاه به درجه استادی رسید، و سپس به عنوان اولین استاد زن (استاد واحد فیزیک ستارگان، که پس از ورود دوباره ایشان به دانشگاه افتتاح شد)، در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مشغول به کار شد.

وی در مورد خاطرات دوران تحصیلش در دانشگاه پاریس چنین می‌گوید: «یکی از بهترین خاطرات من در طی تحصیل در فرانسه آشنایی کوتاه مدت من با ایرن کوری، دختر ماری کوری، دانشمند معروف، بود. ماری کوری از دوران بچگی همواره بزرگترین الگوی من در زندگی بوده‌است. کار کردن در آزمایشگاه، کنار دختر وی، حتی برای مدتی کوتاه، افتخار بسیار بزرگی برای من محسوب می‌شد».

وی در این مورد می‌گوید: «پیش از آنکه من فیزیک ستارگان را در دانشگاه تدریس کنم این درس وارد دانشگاه‌های ایران نشده بود و تنها علم نجوم تدریس می‌شد آن هم نه در رشتهٔ فیزیک بلکه ریاضی. زمانی که از من برای تدریس در دانشگاه دعوت کردند، از آنجا که دستیار دکتر روشن بودم، در ابتدا ترمودینامیک تدریس می‌کردم اما پس از مدتی قرار شد برای اولین بار در ایران و به صورت مستقل درس فیزیک ستاره‌ها را برای دانشجویان رشتهٔ فیزیک تدریس کنم».

در سال ۱۳۳۸ دولت فدرال آلمان غربی بورس مطالعه رصد خانه فیزیک خورشیدی را در اختیار دانشگاه تهران قرار داد و طریان برای این بورس انتخاب شد و از فروردین سال ۱۳۴۰ به مدت ۴ ماه به آلمان رفت و بعد از انجام مطالعات به ایران بازگشت.

وی نخستین کسی بود که در رصدخانه دانشگاه تهران به تدریس فیزیک ستاره پرداخت. علاقه او به علم و دانش سبب شد وصیت نامه ای تنظیم کند و منزل مسکونی خود را بعد از مرگ به ارامنه جلفا و دانشجویانی که محل اسکان مناسبی ندارند ببخشد او تا سالهای اولیه انقلاب مشغول فعالیت بود.

آلنوش طریان در دوره خدمت علمی خود به ریاست گروه تحقیقات خورشیدی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران رسید و نقشی مهم در تأسیس و ادامه کار رصدخانه فیزیک خورشیدی ایفا کرد. عکس‌هایی که در این دوره توسط وی از خورشید تهیه گردیدند از سوی مجامع علمی خارجی مورد تقدیر قرار گرفتند.

در خرداد ۱۳۴۳ طریان به مقام استادی ارتقا پیدا کرد این فیزیکدان ایرانی برای نخستین بار به تدریس موضوعات فیزیک خورشیدی و اخترفیزیک در دانشگاه تهران پرداخت.

وی نخستین فیزیکدان زنی بود که در یکی از دانشگاه‌های ایران به این مقام علمی دست می‌یافت و بدین ترتیب او اولین فیزیکدان زن در ایران است که به مقام استادی دست پیدا کرده.

وی در سال ۱۳۴۵ به عنوان عضوی از کمیته ژئو فیزیک دانشگاه تهران انتخاب شد و در سال 1348 رسماً به ریاست گروه تحقیقات فیزیک خورشیدی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران منصوب شد و در رصدخانه فیزیک خورشیدی که خود در بنیانگذاری آن نقش عمده ای داشت، فعالیت خود را آغاز کرد.

طریان پس از ۳۲ سال خدمت صادقانه به کشورش و پرورش اساتیدی ارزشمند در ۱۵ شهریور ۱۳۵۸ به درخواست خود بازنشسته شد.

محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت در مراسمی در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۸۵ از وی تقدیر کرد. این مراسم به مناسبت سالروز ولادت فاطمه زهرا و بزرگداشت مقام زن از زنان نمونه برگزار شده بود.

او همچنین از سوی برنامه فرزانگان که به سفارش شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی ایران تهیه شده بود به عنوان چهره ماندگار در عرصه علمی معرفی می‌شود و در فیلم مستندی زندگی و فعالیت‌های علمی وی بازگو می‌شود. در سال 1382 فیلمی مستند از زندگی آلنوش طریان ساخته شد که «سوی خورشید» نام داشت.

آلنوش طریان، فیزیکدان ایرانی و استاد بازنشسته نجوم دانشگاه تهران و از پایه‌گذاران اخترفیزیک ایران به خاطر نقشی که در پیشبرد رشته اخترشناسی در این کشور ایفا کرده بود به وی لقب «مادر نجوم ایران» داده شد.

سال‌های پایانی عمر و درگذشت

آلنوش طریان کتابخانه شخصی خود را به کتابخانه ملی ایران اهدا و خانه شخصی خود را به نفع دانشجویان ارمنی وقف کرده‌است. وی سال‌های پایانی عمر خود را در خانه سالمندان توحید گذراند و در پاییز ۱۳۸۹ مراسم جشن نودمین سالروز تولد آلنوش طریان، در محل باشگاه آرارات تهران و به همت انجمن بانوان ارامنه ایران و مؤسسه ترجمه و تحقیق هور برگزار شد.

آلنوش طریان در روز شنبه ۱۴ اسفند ۱۳۸۹ در سن ۹۰ سالگی در خانه سالمندان توحید تهران درگذشت. روز دوشنبه، ۱۶ اسفند ۱۳۸۹ (۷ مارس)، مراسم ترحیم آلنوش طریان، در کلیسای مریم مقدس تهران برگزار و پیکر وی از این محل تشییع و در گورستان ارامنه تهران به خاک سپرده شد.

زندگی شخصی

او در سال‌های جوانی به مردی علاقه‌مند بوده‌است، اما مرگ او سبب شد تا طریان تصمیم بگیرد برای همیشه مجرد باقی بماند. او هرگز ازدواج نکرد و فرزندی نداشت. اما منزلش را در جلفای نو اصفهان وقف دانشجویانی کرد که محل اسکان مناسبی ندارند.

جوایز و افتخارات

لوح‌های تقدیر اهدا شده به استاد طریان عبارتند از:

نشان مسروپ ماشتوتس از طرف عالیجناب جاثلیق آرام اول، رهبر مذهبی ارمنیان جهان، حوزهٔ کیلیکیه
لوح تقدیر از طرف وزارت رفاه و تأمین اجتماعی، به مناسبت کسب عنوان پیشکسوت برجستهٔ کشوری، اهدا شده به دست آقای صادق محصولی
لوح تقدیر از طرف مدیریت سازمان علوم و ستاره‌شناسی تهران، شهرداری منطقهٔ یک، خانم نیلوفر قاسمی وش
لوح سپاس از طرف کیوان دواتگران، مدیر کل دفتر امور سالمندان
لوح تقدیر از طرف دانشکدهٔ فیزیک دانشگاه تهران
لوح تقدیر از طرف انجمن نجوم آماتوری ایران
لوح تقدیر از طرف ابوالحسن فقیه، رئیس سازمان بهزیستی کشور، به مناسبت روز جهانی سالمندان (۱۳۸۵)
لوح تقدیر از طرف مؤسسهٔ ژئوفیزیک ایران؛ نبی بید هندی، رئیس مؤسسهٔ ژئوفیزیک (۱۳۸۵)
لوح تقدیر از طرف دفتر ریاست جمهوری، زهره طیب نوری زاده، مشاور رئیس‌جمهور و رئیس مرکز زنان و خانواده، به مناسبت کسب عنوان بانوی نمونهٔ فرهیختهٔ سال و بزرگداشت هفتهٔ زن (تیر ۱۳۸۵)
لوح تقدیر از طرف انجمن خیریهٔ بانوان ارامنهٔ تهران (۱۳۸۵)
لوح یادبود از طرف انجمن فرهنگی بیستون (۱۳۸۸)
دریافت عنوان پیشکسوت نمونهٔ کشور، از طرف سازمان بازنشستگی کشور، در چهارمین همایش پیشکسوتان ایران (آذر ۱۳۸۸)
لوح سپاس از طرف سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی، آقای علی اکبر اشعری، مشاور رئیس‌جمهور و رئیس سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی(۱۳۸۹ش)
لوح تقدیر از طرف مؤسسهٔ ترجمه و تحقیق هور و انجمن خیریهٔ بانوان ارامنهٔ تهران (۱۳۸۹)

فعالیت‌ها و خدمات

مهمترین خدمات علمی خانم طریان عبارتند از:

پایه‌گذاری نخستین رصدخانهٔ فیزیک خورشیدی
پایه‌گذاری نخستین تلسکوپ خورشیدی
ارائهٔ درسهای فیزیک خورشیدی و اختر فیزیک برای نخستین بار در ایران

وی همچنین تحقیقات علمی دربارهٔ انرژی خورشید دارد و معتقد است در ایران که ۲۴۱ روز از سال به‌طور کامل از انرژی خورشید برخوردار هستیم می توان از این منبع استفاده بسیاری نمود.